توصیف مختصری از منطقه :
این غار در کنار غار اسپهبد خورشید دو غار قلعه مهم مازندران به حساب می آیند که قدمتشان بر می گردد به دوران ساسانیان . غار کیجا کرچال در منطقه دو آب از شهرستان سوادکوه و در فاصله 7 تا 8 کیلومتری شهر پل سفید قرار دارد . ارتفاع منطقه از سطح آبهای آزاد 730متر می باشد . مشخصه منطقه برای دیدن غار کیجا کرچال پادگان و پل مسیر راه آهن دو آب است که دقیقا در جبهه شرقی آن قرار دارد . فاصله غار تا پادگان به 5/1 کیلومتر می رسد . این غار بر روی یکی از شاخه های فرعی رشته کوههای البرز قرار دارد . ارتفاع غار از سطح آبهای آزاد 1268 متر می باشد . در مسیر دسترسی به پای دهانه غار با گذر از شاخه اصلی رود شوراب و گذر از منطقه ای صخره ای و بعد در قسمتی نزدیک به غار با منطقه ای جنگلی روبرو هستیم که شیب آن بین 65 تا 70 درجه است . این غار در مرز جلگه ای و کوهستانی شهرستان سوادکوه قرار دارد و همین باعث شده که در جاهایی رویش گیاهان زیاد و در جاهایی هم کم باشد . چشمه های موجود بر روی کوهی که غار بر آن دیده می شود ( کوه سرخل با ارتفاع 2323 متر ) به مسیر حرکت رودها در جبهه جنوب شرقی رود تالار می پیوندد .
دهانه غار کیجا کرچال رو به غرب منطقه است و از سه جبهه شمال ، جنوب و شرق بسته است .
ویژگی های غار قلعه کیجا کرچال :
این غار بر فراز کوه سرخل در ارتفاعات 1268 متری به سر می برد . با توجه به فضا سازی های موجود در غار و پای کوه می توان این غار قلعه را جزو قلاع نظامی دانست . فضا سازی های موجود نشان می دهد که از کمترین فضا ها بهترین استفاده را کردند . معماران آن دوران با توجه به پوشش و استتار غار و قرار گیری آن در فضایی جنگلی و همچنین شرایط آب و هوایی ( همیشه مه و باران منطقه را در بر می گیرد ) دست به ساخت و ساز در این غار زدند . در حال حاضر هیچ اثری از سفال ، وسایل تزیینی و حتی وسایل جنگی و نظامی آن دوران دیده نشده است و منطقه نیاز شدیدی به بررسی و کاوش دارد . وسعت این غار به غار اسپهبد خورشید نمی رسد ، اما بکر بودن و دور ماندن آن از دست آدمی فضایی ناب ایجاد کرده که رطوبت و حس دوران قدیم هنوز در مسیر و خود غار قلعه دیده می شود . گروه سنگ نوردی این پروژه ، بعد از سال 1340 که گروه دماوند به داخل این غار رفتند و بعد از گروهی از مشهد که حدود سال 85 یا 84 به این غار آمدند ، سومین گروهی بود که به صعود این غار پرداخت .
آسانترین راه دسترسی به داخل غار صعود به بالای کوه و بعد فرود به داخل است . اولین نفر با ورودش به داخل غار می تواند با انداختن طنابی ، دیگران را به صعود دعوت کند . ارتفاع پای کوه تا دهانه 30 متر می باشد .
معماری غار قلعه کیجا کرچال :
باز هم هنر معماری در دوران ایران باستان خود را به معرض نمایش می گذارد . در نظر گرفتن حریم منظر یک بنای تاریخی در ذات هنر ساسانی بوده است . به همین خاطر است که آثار دوران ساسانی به راحتی شناسایی می شوند . بکر بودن فضا و محیط یک اثر ناخواسته کندوکاو را به همراه دارد .
صفه :
اولین عنصر سازنده ای که در غار کیجا کرچال می بینیم صفه سازی پای کوه است . این صفه ( بستر دست ساز – پی ) با طول 70/9 متر و عرض 5 متر با ملاط گچ نیمکوب و درصد بالای خاک اخرایی رنگ و لاشه سنگ ساخته شده است . مساحت این صفه 50/48 متر مربع می باشد . صفه ها معمولا برای قرار گیری عناصر ایستایی معماری ، مانند دیوار ساخته می شوند ، اما در حال حاضر هیچ اثری از دیوار و یا بقایای دیگر معماری بر روی این صفه وجود ندارد . کاربری دیگر آن هم سطح کردند سطح موجود و از بین بردن شیب است که این کار را به نحو خوبی انجام می دهد . شیب حدود 65 تا 70 درجه منطقه با این صفه به حد اقل رسیده است . دو طرف این بستر به دو ضلع شمالی و جنوبی کوه می رسد . رطوبت شدید و حضور درخت بزرگ ترین آسیب را به بستر زده که نیاز به حفاظت و استحکام بخشی دارد . ارتفاع صفه در مرکز به 50/1 متر می رسد .
مسیر پلکان ( ورودی ) :
بعد از آن ما با بقایای به جای مانده از مسیر گذشته رسیدن به دهانه روبرو می شویم . شکل وضع موجود بقایا نشان از پلکان دارد که ارتفاع هر پله به 1 متر و حتی 50/1 متر می رسد . در هر صورت وضع موجود ، مسیر را در جبهه شمالی بدنه کوه تعریف می کند . در قسمتی از مسیر دسترسی به دهانه ما شاهد دیوار سازی هایی هستیم که مطمئنا فضاهایی برای دیدبانی بوده است و به نوعی هشتی به حساب می آیند . ارتفاع این دیوار ها در وضع موجود به 2 متر هم می رسند . مصالح این قسمت از ساختار معماری قلعه نیز از ملات گچ نیمکوب و درصد زیادی خاک اخرایی رنگ است و از لاشه سنگهایی با ابعاد بزرگ تر استفاده کرده اند . ضخامت اندود سطوح پله ها مانند بناهای دیگر این منطقه در دوران باستان 5 سانتیمتر است .
دهانه غار :
ارتفاع دهانه غار حدود 50/6 متر می باشد که فقط در سطح آن بقایای ساخت و ساز دیده می شود . طول این دهانه حدود 4 متر است . تنها عنصر به جای مانده در این نقطه غار سنگ آسیابی است که شعاع آن به 25 سانتیمتر می رسد و در حال حاضر خطر افتادن آن حس می شود .
داخل غار قلعه :
وقتی وارد غار می شویم ارتفاع کف تا سقف به 13 تا 14 متر می رسد . فضا سازی های موجود پلانی بیضوی به ما می دهد که اتاقهای چهار گوشی را در آن ساخته اند . کل ساختار فضاهای ایجاد شده در وضع موجود 3 اتاق هستند و به شکل دایره ای در آمدند که محیط غار را معنا می کنند . این اتاقها به سه اتاق جنوبی ، مرکزی و شمالی تقسیم می شوند . که طول وعرض هر اتاق به ترتیب 3 × 5 ، 35/3 × 6 ، 3 × 10/5 می باشد . فضای مرکزی به ظاهر مهمترین اتاق این قلعه بوده است و بزرگ ترین فضای موجود است . کل ساختار قلعه در حجمی با طول و عرض 80/12 × 20/7 متر و با مساحتی برابر با 85 متر مربع دیده می شود .
این قلعه با لاشه سنگ و گچ نیمکوب ساخته شده است و به خاطر وجود خاک اخرایی رنگ ( که در این مناطق بسیار زیاد است ) رنگ قرمزی به خود گرفته که جلوه ای زیبایی شناسانه به ظاهر قلعه داده است . ارتفاع تیغه های جدا کننده ( دیوارهای داخلی فضاها ) در وضع موجود به 80/1 متر می رسد . در حال حاضر الوار های زیادی بر روی دیوارها و جاهای دیگر قلعه ریخته شده است . این الوارها که به ظاهر از چوب درختی با نام نمدار است ، در تیرهای افقی و عمودی سقف و سازه قلعه به کار رفته بودند که به خاطر ریزش باعث به هم ریختگی بیشتر قسمتهای قلعه و حتی در فضای مرکزی باعث نابودی تیغه ها شده است . ضخامت این الوارها حدود 30 سانتیمتر و طول 4 تا 3 متر است .
در داخل غار معماران متناسب با شکل دوار ، فضا ها را با دیواری سرتاسری از بدنه داخلی غار متمایز کرده اند که ضخامت این دیوار سرتا سری در بیشتر جاها 70 سانتیمتر می باشد . ضخامت تمام دیوار های داخلی فضاها هم 70 سانتیمتر است .
هیچ اثری از در ورودی در هیچ یک از فضاها باقی نمانده و دلیل آن هم به خاطر ریزش سقف این بنا می باشد .
در داخل قلعه با بررسی 2 تا 3 ساعته هیچ اثری از سفال و یا ابزار زندگی دیده نشد .
در سقف غار ما شاهد کندکاری و حجاری نا تمام هستیم . آنچه از شواهد بر می آید ، در آن دوران تصمیم داشتند که شکلی گنبدی شکل به فضای سقف غار – قلعه بدهند . این کار به زیبایی در جبهه جنوبی سقف غار انجام گرفت و در مرکز سقف ، دقیقا بالای ورودی غار نا تمام ماند . طاق ایجاد شده را می توان به نوعی طاق جناغی نامید .
از نکات مبهم این ساختار معماری فضای زیر این طبقه است . اگر با پا محکم بر کف فضای جنوبی بکوبیم متوجه می شویم که زیر آن خالی است . به ظاهر این قلعه طبقه و یا طبقات دیگری هم دارد که هر چه زودتر باید بازخوانی پلان شود .
در هر صورت این بنای تاریخی و با ارزش نیاز به عملیات بررسی ، کاوش و همچنین حفاظت و بعدها مرمت دارد .
از آسیبهای این بنا می توان به نکات زیر اشاره کرد :
- رطوبت شدید حاصله از مه و بارانهای کچ ، که ملاط موجود را به سستی کشانده .
- ریزش سقف قلعه و هجوم الوار ها بر روی فضاهای موجود .
- نابودی درهای ورودی فضاها .
- تجمع لاشه سنگها و فشارهای وارده بر کل ساختار بنا .
- یادگاری نویسی بر روی دیواره غار توسط گروه کوهنوردی دماوند ( 1340 )
اقدامات اولیه برای شناخت بیشتر غار قلعه کیجا کرچال :
- باستان شناسی فرا منطقه ای
- شناخت مسیر رسیدن به پای دهانه
- تعبیه نردبان یا پلکان برای رسیدن به داخل غار ( مانند کتیبه بیستون در بیستون کرمانشاه )
- نقشه برداری و ترسیمات توپوگرافی و عکس برداری از منطقه و غار
- شناسایی مصالح
- گمانه زنی در داخل غار
- باز سازی کامپیوتری مسیر رسیدن به دهانه
- بازخوانی پلان
- جابه جایی الوارها و لاشه سنگهای به هم ریخته داخل غار
- استحکام بخشی کل ساختار بنا ( چه در داخل غار و چه در صفه پای غار )
- اقدامات مرمتی
- نصب تابلو برای معرفی غار – قلعه تاریخی کیجا کرچال
مختصات جغرافیایی غار – قلعه کیجا کرچال :
ارتفاع از سطح آبهای آزاد : 1268 متر
N : 36 درجه و 01 دقیقه و 13.6 ثانیه
E : 53 درجه و 03 دقیقه و 30.0 ثانیه
وجه تسمیه غار کیجا کرچال ( کرک چال ) :
از تاریخ نام این غار و مدت نام گذاری آن اطلاعاتی در دست نیست . اما طبق نوشته ای که در داخل غار توسط گروه کوهنوردی دماوند نوشته شده ، تا سال 1340 هم این غار را با همین نام می شناختند . حداقل تاریخی که می توانیم برای اسم این غار در نظر بگیریم حدود 60 تا 70 سال پیش می باشد . در هر صورت اسم کیجا کرچال که از اسمهای اصیل زبان طبری و مازندرانی می باشد بر روی این غار نهاده شده است که بسیار جالب و زیبا است . کلمه های کیجا ، کر ( کرک ) و چال هر کدام جدا گانه معنایی دارند . کیجا در زبان مازندرانی به معنای دختر جوان است و کر یا کرک به معنای مرغ و چال ، هم در زبان فارسی و هم در زبان مازندرانی به معنای حفره و همان چاله می باشد . اما قرار گیری دو کلمه کر و چال در کنار هم به معنای فضای گودالی ریسندگان است . دلیل استفاده از کر یا کرک ( مرغ ) در کنار چال به علت این است که در موقع توقف ساعتی و یا طولانی مدت دستگاه ریسندگی از این حفره برای نگهداری از کرک ( مرغ ) استفاده می کردند ؛ که به مرور زمان و به خاطر سرعت بیانی مردم مازندران کرک به کر تبدیل شد و کرچال خود همان معنا را می رساند . کیجا کرچال به معنای دختر ریسنده است و کرچال فضایی بود که دختران و زنان آن دوران در آن می نشستند و به کارشان می پرداختند .
در حال حاضر ( سال 1387 ) هنوز هیچ اثری از دستگاه و یا ابزار کار آن دوران دیده نشد و شاید همین نشان دهد که نام این غار زیاد قدیمی نباشد . تاریخ غار با در نظر گرفتن مصالح و نوع ساخت و ساز بر می گردد به دوران باستان و کاوش و گمانه زنی های متعدد در جای جای منطقه می تواند به این سئوال پاسخ دهد که این نام از چه دوره ای بر غار نهاده شد .
تیم دوم پیمایش از ساری : داوود لشکری ، کمیل قاسم پور ، حدیث نظرزاده ، سمیه شهابی – ۱۳۸۶ و ...
گزارش از : محمد کشاورز
علی دولتیان